از صدای سخن دوست

سؤالی مطرح شد که آیا منظور از «انتظار فرج» در روایات، موضوع ظهور امام زمان است و یا امیدواری به خدای متعال؟ در جستجویی که در کتابهای مختلف حاوی بعض این روایات انجام شد، مشخص شد که برخی از این روایات (غالبا کوتاه) در این موضوع، فی نفسه اشاره مستقیم به اینکه منظور از انتظار فرج، ظهور امام عصر عجل ا.. فرجه الشریف باشد، نداشت. علمایی که این روایات را در کتب خود آورده بودند، بعضا اشاره به این نموده بودند که معنای عام انتظار فرج، امید و رجاء است و معنای خاص آن انتظار ظهور امام عصر علیه‌السلام است. اما علمایی که از این روایات در موضوع خاص انتظار ظهور امام زمان علیه‌السلام استفاده کرده بودند، زیاد بودند. ضمن اینکه روایات متعددی هست که در آنها تعبیر انتظار فرج برای دوران غیبت و برای ظهور حضرت مهدی علیه‌السلام به کار رفته است. در هر مورد به نمونه‌هایی اشاره می‌شود.

بیان و تبویب علماء

1- در کتاب غیبت نعمانی که در موضوع غیبت امام عصر علیه‌السلام است، باب 11 با عنوان زیر نامیده شده است :

«باب 11 ما روی فیما أمر به الشیعة من الصبر و الکف و الانتظار للفرج و ترک الاستعجال بأمر الله و تدبیره‏»

2- ملا محسن فیض کاشانی در کتاب نوادر الاخبار، بابی دارد تحت عنوان : «باب انتظار الفرج‏ فی غیبته علیه السّلام»‏ که در آن عمده احادیث حاوی عبارت انتظار الفرج را آورده است.

3- علامه مجلسی رحمه ا...، در جلد 52 کتاب بحار الانوار (مربوط به امام مهدی علیه‌السلام) صفحه 122، بابی را تحت عنوان زیر می‌آورد و در آن عمده احادیث حاوی عبارت انتظار الفرج را جمع می‌نماید :

«باب 22 فضل انتظار الفرج‏ و مدح الشیعة فی زمان الغیبة و ما ینبغی فعله فی ذلک الزمان‏»

و اما نمونه‌هایی در فرمایشات معصومین علیهم السلام

1- در کتاب کمال الدین جلد 1 صفحه 319 و 320 حدیثی از امام سجاد علیه‌السلام می‌آورد که حضرت در معرفی فرزندشان حضرت مهدی علیه‌السلام می‌فرمایند (در احتجاج طبرسی جلد 2 صفحه 318 نیز آمده است):

«... یَا أَبَا خَالِدٍ إِنَّ أَهْلَ زَمَانِ غَیْبَتِهِ الْقَائِلِینَ بِإِمَامَتِهِ وَ الْمُنْتَظِرِینَ لِظُهُورِهِ أَفْضَلُ مِنْ أَهْلِ کُلِّ زَمَانٍ لِأَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى أَعْطَاهُمْ مِنَ الْعُقُولِ وَ الْأَفْهَامِ وَ الْمَعْرِفَةِ مَا صَارَتْ بِهِ الْغَیْبَةُ عِنْدَهُمْ بِمَنْزِلَةِ الْمُشَاهَدَةِ وَ جَعَلَهُمْ فِی ذَلِکَ الزَّمَانِ بِمَنْزِلَةِ الْمُجَاهِدِینَ بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ ص بِالسَّیْفِ أُولَئِکَ الْمُخْلَصُونَ حَقّاً وَ شِیعَتُنَا صِدْقاً وَ الدُّعَاةُ إِلَى دِینِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ سِرّاً وَ جَهْراً وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه‌السلام انْتِظَارُ الْفَرَجِ‏ مِنْ أَعْظَمِ الْفَرَجِ».

2- در کتاب « کفایة الأثر»[1]، نوشته ابو القاسم، على بن محمد بن على خزاز قمى رازى که از چهره‏هاى دانشمند و از راویان مشهور و معتبر و از علما و فقهاى بزرگ شیعه در نیمه دوم قرن چهارم هجرى است، بابی را آورده که در آن به روایتی از امام جواد علیه‌السلام در مورد فرزندشان حضرت مهدی علیه‌السلام اشاره می‌نماید :

«باب ما جاء عن أبی جعفر محمد بن علی الرضا علیه‌السلام ما یوافق هذه الأخبار و نصه على ابنه علیه‌السلام

حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ الدَّقَّاقُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ هَارُونَ الصُّوفِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو تُرَابٍ عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ مُوسَى الرُّویَانِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ الْعَظِیمِ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ زَیْدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه‌السلام قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى سَیِّدِی مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ‏ ابْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه‌السلام وَ أَنَا أُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَهُ عَنِ الْقَائِمِ أَ هُوَ الْمَهْدِیُّ أَوْ غَیْرُهُ فَابْتَدَأَنِی هُوَ فَقَالَ یَا أَبَا الْقَاسِمِ إِنَّ الْقَائِمَ مِنَّا هُوَ الْمَهْدِیُّ الَّذِی یَجِبُ أَنْ یُنْتَظَرَ فِی غَیْبَتِهِ وَ یُطَاعَ فِی ظُهُورِهِ وَ هُوَ الثَّالِثُ مِنْ وُلْدِی وَ الَّذِی بَعَثَ مُحَمَّداً بِالنُّبُوَّةِ وَ خَصَّنَا بِالْإِمَامَةِ إِنَّهُ لَوْ لَمْ یَبْقَ مِنَ الدُّنْیَا إِلَّا یَوْمٌ لَطَوَّلَ اللَّهُ ذَلِکَ الْیَوْمَ حَتَّى یَخْرُجَ فِیهِ فَیَمْلَأَ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً وَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى لَیُصْلِحُ لَهُ أَمْرَهُ فِی لَیْلَةٍ کَمَا أَصْلَحَ أَمْرَ کَلِیمِهِ مُوسَى علیه‌السلام إِذْ ذَهَبَ لِیَقْتَبِسَ لِأَهْلِهِ نَاراً فَرَجَعَ وَ هُوَ نَبِیٌّ مُرْسَلٌ ثُمَّ قَالَ علیه‌السلام أَفْضَلُ أَعْمَالِ شِیعَتِنَا انْتِظَارُ الْفَرَجِ‏».

3- در منابع روایی (ر.ک. پاورقی‌های بعدی) نامه‌ای منسوب به امام عسکری علیه‌السلام خطاب به صدوق اول رحمه ا... آورده شده است. در اینجا به نقل از مقدمه‌ی توضیحی کتاب الإمامة و التبصرة من الحیرة (نوشته مرحوم صدوق اول) این نامه آورده می‌شود :

«نَصَّ التَّوْقِیعِ: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ‏، وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ‏، وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ*، وَ الْجَنَّةُ لِلْمُوَحِّدِینَ، وَ النَّارُ لِلْمُلْحِدِینَ، وَ فَلا عُدْوانَ إِلَّا عَلَى الظَّالِمِینَ‏، وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ‏ أَحْسَنُ الْخالِقِینَ‏، وَ الصَّلَاةُ عَلَى خَیْرِ خَلْقِهِ مُحَمَّدٍ وَ عِتْرَتِهِ الطَّاهِرِینَ.

أَمَّا بَعْدُ: أُوصِیکَ یَا شَیْخِی وَ مُعْتَمَدِی أَبَا الْحَسَنِ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ الْقُمِّیَّ وَفَّقَکَ اللَّهُ لِمَرْضَاتِهِ، وَ جَعَلَ مِنْ صُلْبِکَ أَوْلَاداً صَالِحِینَ بِرَحْمَتِهِ- بِتَقْوَى اللَّهِ وَ إِقامِ الصَّلاةِ، وَ إِیتاءِ الزَّکاةِ، فَإِنَّهُ لَا تُقْبَلُ الصَّلَاةُ مِنْ مَانِعِی الزَّکَاةِ.

وَ أُوصِیکَ بِمَغْفِرَةِ الذَّنْبِ، وَ کَظْمِ الْغَیْظِ، وَ صِلَةِ الرَّحِمِ، وَ مُوَاسَاةِ الْإِخْوَانِ، وَ السَّعْیِ فِی حَوَائِجِهِمْ فِی الْعُسْرِ وَ الْیُسْرِ، وَ الْحِلْمِ عِنْدَ الْجَهْلِ، وَ التَّفَقُّهِ فِی الدِّینِ، وَ التَّثَبُّتِ فِی الْأُمُورِ، وَ التَّعَهُّدِ لِلْقُرْآنِ، وَ حُسْنِ الْخُلُقِ، وَ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ، وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ، قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: «لا خَیْرَ فِی کَثِیرٍ مِنْ نَجْواهُمْ إِلَّا مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلاحٍ بَیْنَ النَّاسِ»^[2].

وَ اجْتِنَابِ الْفَوَاحِشِ کُلِّهَا، وَ عَلَیْکَ بِصَلَاةِ اللَّیْلِ، فَإِنَّ النَّبِیَّ- صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ- أَوْصَى عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقَالَ: یَا عَلِیُّ عَلَیْکَ بِصَلَاةِ اللَّیْلِ (ثَلَاثَ مَرَّاتٍ) وَ مَنِ اسْتَخَفَّ بِصَلَاةِ اللَّیْلِ فَلَیْسَ مِنَّا، فَاعْمَلْ بِوَصِیَّتِی، وَ أْمُرْ جَمِیعَ شِیعَتِی حَتَّى یَعْمَلُوا عَلَیْهِ، وَ عَلَیْکَ بِالصَّبْرِ وَ انْتِظَارِ الْفَرَجِ‏ فَإِنَّ النَّبِیَّ- صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ قَالَ: أَفْضَلُ أَعْمَالِ أُمَّتِی انْتِظَارُ الْفَرَجِ، وَ لَا یَزَالُ شِیعَتُنَا فِی حُزْنٍ حَتَّى یَظْهَرَ وَلَدِیَ الَّذِی بَشَّرَ بِهِ النَّبِیُّ- صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ- أَنَّهُ یَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا وَ قِسْطاً، کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً.

فَاصْبِرْ یَا شَیْخِی وَ أْمُرْ جَمِیعَ شِیعَتِی بِالصَّبْرِ، فَ إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ یُورِثُها مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ‏، وَ السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ عَلَى جَمِیعِ شِیعَتِنَا وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ، وَ حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ‏، نِعْمَ الْمَوْلى‏ وَ نِعْمَ النَّصِیرُ»^[3]

سؤال راویان :

ملاحظه روایات نشان می‌دهد که هرگاه راویان از حضرات ائمه معصومین در مورد «فرج» سوال پرسیده‌اند، به طور خاص منظور، ظهور دولت حقه‌ی اهل بیت علیهم السلام بوده است و حضرات ائمه علیهم السلام در پاسخ به فراخور بال، ضمن توضیحاتی در آن خصوص، شیعیان را به انتظار فرج و دعای بر تعجیل در فرج فراخوانده‌اند.

نتیجه :

با کنکاش انجام شده می‌توان چنین نتیجه گرفت که موضوع «انتظار فرج» در روایات معصومین علیهم السلام، غالبا در معنای خاص ظهور امام زمان علیه‌السلام است و حتی برخی روایات کوتاه از رسول اکرم صلی ا.. علیه و آله و حضرت امیر علیه‌السلام که در باب انتظار فرج بوده و فاقد اشاره مستقیم به معنای خاص ظهور امام زمان علیه‌السلام هستند، در بیان ائمه بعد از ایشان در مطالب مربوط به عصر غیبت و ظهور حضرت مهدی علیه‌السلام به کار گرفته شده‌اند.

البته روایاتی هم هست که در آنها عبارت انتظار فرج در معنی عام و به معنی رجاء در مقابل یاس به کار رفته است؛ ولی کاربرد معنای خاص این عبارت در روایات پررنگ‌تر و اقدم بر معنای عام آن است. وا.. هو العالم.